بیست و هشتمین نشست علمی «حجیت دلیل نقلی در اثبات گزاره های اخلاقی» با حضور حجت الاسلام والمسلمین محمد عالم زاده نوری به عنوان ارایه دهنده این نظریه و حجت الاسلام بوسلیکی مدیر گروه تربیت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و حجت الاسلام عمار پهلوان زاده به عنوان ناقد در پژوهشگاه فقه نظام در قم برگزار شد.
گزارش تفصیلی:
نشست علمی حجیت دلیل نقلی در اثبات گزاره های اخلاقی با حضور حجت الاسلام والمسلمین محمد عالم زاده نوری به عنوان ارایه دهنده این نظریه و حجت الاسلام بوسلیکی مدیر گروه تربیت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و حجت الاسلام عمار پهلوان زاده به عنوان ناقد در پژوهشگاه فقه نظام در قم برگزار شد.
![]()
در این نشست علمی ابتدا حجت الاسلام والمسلمین عالم زاده نوری عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به ارایه بحث پرداخت و گفت: روایت شناسی و بررسی ادله حجیت روایات یکی از بحث های بسیار مهمی است که در این علم وجود دارد و شناخت مبانی حجیت روایت دارای آثار عملی در حوزه فقه و اخلاق و .... است..
این محقق حوزه تصریح کرد: دلیل ظنی واقع را برای ما روشن نمی کند؛ بلکه فقط احتمال آن را در ذهن ما تقویت می کند؛ ارگ بخواهیم صادقانه و دقیق سخن بگوییم تنها می توانیم این ادعا را به شکل یک احتمال مطرح کنیم.
حجت الاسلام والمسلمین عالم زاده نوری افزود: سوال این است که آیا با دلیل ظنی اجازه استناد به دین داریم؟ اصل اولیه در ظنون عدم اعتبار است ولی اگر در یک موردی دلیل روشن و قاطعی داشته باشیم که برخی از ظنون را معتبر بداند می توانیم به دلیل به همین دلیل قطعی آن را به دین نسبت بدهیم.
وی اظهارکرد: سوال ما این است که همانگونه که دلیل ظنی را به دین نسبت می دهیم، آیا در اخلاق نیز می توانیم گزاره ها و روایات اخلاقی را به دین نسبت دهیم یا اینکه تحت همان اصل کلی عدم اعتبار ظنون باقی است؟این سوال در همه معارف ناظر به واقع مانند اثبات عقاید، حقایق و... وجود دارد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: در مقایسه فقه و اخلاق باید گفت که فقه به بدنبال قانون تشریعی و حکم خدا هستیم؛ ممکن است حکم خدا با واقع همانند باشد و یا ممکن است حکم اعتباری ظاهری باشد و با واقع همانند نباشد.
![]()
وی گفت: در اخلاق به دنبال واقع تکوینی هستیم و نه واقع تشریعی؛ در اخلاق به دنبال کشف یک رابطه تکوینی بین عمل یا صفات با سعادت انسان هستیم؛ منتهی این واقع تکوینی یک بار با روش عقلانی، یا تجربی یا آیات و روایات هستیم؛ حال در اینجا به دنبال واقع گزارش خدا هستیم؛ گزارش خدا نیز با واقع هماهنگ است.
این محقق حوزوی اظهارکرد: سوال ما در فقه از قرآن و حدیث آن است که حکمی که خدا جعل کرده است چیست؟ ولی سوال ما در اخلاق از قرآن وحدیث آن است که واقعی که خدا پدید آورده است چیست؟ در فقه ممکن است خدا قانون تشریعی خود را مطابق گمان ما قرار دهد ولی در اخلاق چنین مساله ای نیست.
حجت الاسلام والمسلمین عالم زاده نوری اظهارکرد: در فقه، در جایی که دسترسی به متن واقع نداریم ممکن است مامور شویم که با گمان و احتمال عمل کنیم و با آن معامله علمی می کنیم که گویا خود از راه مشاهده آن را به دست آورده ایم؛ حجت بودن این دلیل به معنای ان نیست که مفاد آن عین واقع باشد؛ زیرا دلیل ظنی واقع را نشان نمی دهد بلکه به معنای آن است که مفا آن وظیفه ما است حتی اگر خلاف واقع باشد.
وی گفت: در اخلاق نمی توان فرض کرد که شارع دلیل ظنی را به منزله دلیل قطعی قرارداده و غیر واقع را جایگزین واقع قرارداده است؛ اجازه عمل و ثواب و عقاب مطرح نیست و ما به دنبال نفس واقع هستیم؛ یعنی می خواهیم ببینیم آیا فلان کار خوب بوده است یا خیر.
این محقق حوزوی افزود: دلیل همواره باید مطلوب را ثابت کند؛ اگر مطلوب ما جعل شرعی باشد دلیل هم باید آن را ثابت کند ولی اگر مطلوب ما یک حقیقت تکوینی خارجی است دلیل ما باید همان را ثابت کند؛ در فقه به دنبال جعل شرعی هستیم حتی اگر مطابق جعل شرعی نباشد ولی در اخلاق به دنبال حقیقت خارجی هستیم؛ حقیقت خارجی نیز با جعل تکوینی ثابت نمی شود.
وی بیان کرد: با صرف نظر از اثبات واقع، اگر بر آن خبر لوازم عملی مترتب باشد ممکن است که شارع به آن لوازم عملی اجازه دهد،؛ یعنی این غیر علم را در شرایط خاصی به منزله علم بداند و در مقام عمل هر معامله ای که با علم می توان داشت با این خبر ظنی جایز بشمارد.
حجت الاسلام والمسلمین عالم زاده نوری گفت: در اینجا ممکن است کسی بگوید که دسترسی به خبر موثوق الصدور بسیار استثنایی خواهد بود و از فرهنگ اهل بیت(ع) محروم خواهیم شد؛ در این صورت عمده روایات معصومین در فقه و چه سایر معارف قابل استناد نخواهد ولی جواب آن است که شواهد و قرائن برای اطمینان پیدا کردن به بسیاری از احادیث اهل بیت(ع) وجود دارد.
وی اظهارکرد: خوشبختانه روایاتی که در اختیار ما است، چندین بار پالایش شده و یا قرائن اطمینان به آنها وجود دارد؛ نخست نظارت ائمه هدی بر جریان حدیث شیعه بوده است؛ دوم امضا گرفتن روایات توسط محدثنین از ائمه است و سومین دلیل نیز پالایش چند باره احادیث است؛ مثلا روایتی که در چند اصل اربع مئه ذکر شده است نشان دهنده وثوق حدیث است.
حجت الاسلام والمسلمین عالم زاده نوری گفت: تکرار روایت در یکی دو اصل از آن اصول با طرف مختلف و اسناد معتبر و وجود روایت در یکی از کتب اصلی معروف که منسوب به اصحاب اجماع است و یا در جوامع اربعه آمده باشد و یا شهرت عملی داشته باشد و یا از اصحاب اجماع و اصحاب بزرگ نقل شده باشد، یا کوتاه بودن سلسله وسایط(قرب اسناد)، سازگاری با ارتکازات عقلایی و قرآنی و عقلی و... قرائن وشواهدی هستند که با آنها به صدور این احادیث اطمینان پیدا می کند.
![]()
نقد اول:
پس از ارایه بحث، حجت الاسلام عمار پهلوان زاده پژوهشگر پژوهشگاه فقه نظام در مقام ناقد این نظریه گفت: مقالات حجت الاسلام دکتر عالم زاده نوری به سراغ مباحثی می رود که دارای یک نوع خلا در این عرصه است؛ متاسفانه نگاه به مسایل و اصول اخلاقی برای بسیاری از پژوهشگران چندان جدی نیست.
وی افزود: امتیاز دیگر این مقاله، شیوا بودن بحث است که اشکال و جواب مشخص است و پیچیدگی بی دلیل ندارد؛ امتیاز دیگر، آن است که بحث به شکل کامل مطرح شده است و بخش مغفول مانده ای ندارد.
پژوهشگر پژوهشگاه فقه نظام اظهارکرد: البته این مقاله دارای ابهامات ساختاری است؛ اصل بحث در خصوص حجیت خبر واحد در گزاره های اخلاقی است ولی تیتر مقاله نباید در خصوص حجیت دلیل نقلی در اثبات گزاره های اخلاقی باشد.
نیمی از مقاله صرف تعریف حجیت خبرواحد است
حجت الاسلام پهلوان زاده بیان کرد: نیمی از این مقاله در خصوص مبانی و اصول حجیت خبر واحد است ونه اصل بحث که مشکل چیست وراه حل کدام است؛ اشکال ساختاری دیگر آن است که برخی از مبانی مقاله به شکل مفصل و برخی دیگر به شکل موجز بیان شده است.
وی گفت: در بخش ابهامات محتوایی نکاتی را می توان بیان کرد؛ اصل این مقاله این است که خبر ثقه با آن معنایی از حجیتی که دارد منجز و معذر است وبه اصطلاح اصولی اصل عملی غیر تنزیلی را ثابت می کند؛ حجیت خبر واحد به این معنی نیست که تنها اثر عملی را اثبات کند؛ حتی کسانی که از باب سیره عقلا خبر واحد را حجت نمی دانند، با مراجعه به لسان روایات نمی توان گفت که یک اصل عملی را عمل کرد.
این مخقق افزود: چرا به دنبال تکوینیان و واقع خارجی صد در صد هستیم؛ بسیاری از مواقع خود انقیاد و امتثال امر، یک حسن به شمار می رود؛ پس اطاعت امر خدا بدون هیچ پشتوانه تکوینی خارجی نیک است پس قابل جعل نیست خواهد بود و در حوزه اخلاقی نیز می توانیم توصیه هایی مطرح کنیم.
نقد دوم:
پس از ناقد دوم جلسه، حجت الاسلام حسن بوسلیکی مدیر گروه تربیت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گفت: جلسات علمی باید به شکل دو دور بحث بین ناقدان و ارایه دهنده برگزار شود.
وی افزود: روحیه نقد پذیری حجت الاسلام والمسلمین عالم زاده نوری و روحیه شاگرد پذیری ایشان نکته بارز استاد است که در گذشته نیز شاگردان ایشان به شدت بااین روحیه پیشرفت کردند.
سوال و جواب اول
حجت الاسلام بوسلیکی اظهارکرد: مهم ترین سوالی که در خصوص نقد این نظریه می توان گفت آن است که سوال این است که اگر این ایده ای که در این بحث پرداخته ایم را بپذیریم، یک روایت سند صحیح را برداریم ولی اگر با حکم عقل نساخت و عقلا آن را قبول نکردند، خود این مساله قرینه ای برای کنار گذاشتن روایت است؟
حجت الاسلام والمسلمین عالم زاده نوری نیز در پاسخ به این سوال بیان کرد: این بحث در اخلاق حجیت ندارد یعنی باید دلیل دیگری یافت.
در ادامه حجت الاسلام بوسلیکی بیان کرد: اگر چنین باشد این مبنی پذیرفتنی است؛ اما نکته بعدی این است که در گذشته استاد(ارایه دهنده) بیان می کند که هر علمی شایستگی مقربی ندارد و باید اصل شایستگی مقربیت برای فعل احراز شود؛ یعنی ایشان بیان کرده است که حسن فعلی به دلیل حسن بودن مقرب است و نه چون مقرب است حسن هم هست.
وی گفت: جریان احکام شرعی فقهی اسلامی دارای مقام مصالح و مفاسد و جعل و فعلیت و تنجز دارد؛ خداوند بر اساس مصلحت ها آن را به انواع مختلف از جمله قرآن و... ابراز می کند؛ سوال این است که یک خبر متواتر، فقط حلقه صدور را کامل می کند؛ یعنی خبر متواتر، برای ما قطعی می کند که خداوند این بحث را مطرح کرده است و این بحث از شارع مقدس صادر شده است و از آن به بعد، خبر واحد نیز با یک رتبه کاشف از واقع است.
وی افزود: استاد در این عرصه اصرار دارد که با فقه درگیر نشود ولی اگر بخواهد ناظر به واقع باشد این بحث در فقه نیز وجود دارد؛ اگر این سخن را بپذیریم که خبر واقع کشف از واقع نمی کند در فقه نیز همین بحث نیز وجوددارد وگرنه روایات فقهی نیز از بین می رود.
حجت الاسلام بوسلیکی اظهارکرد: بحث دراینجاست که در کشف واقع بین دو معنی خلط شده است؛ نخست اینکه کشف چه واقعی مد نظر دارد؟ یعنی اینکه آیا روایت به دنبال کشف از صدور است ویا مصالح و مفاسد حسن وقبح واقعی است؟
پاسخ نقد:
در ادامه نشست، حجت الاسلام والمسلمین عالم زاده نوری در مقام پاسخگویی به نقدهای وارد گفت: برخی از نکات وارد جدی است و باید اصلاح شود.
وی افزود: این بحث که برخی از ادله حجیت خبر واحد، ظاهرش آن است که آنچه برای ما نقل شده است عین واقع است؛ یعنی به صرف اینکه امام معصوم(ع) یک دلیلی را برای ما معتبر کند، عین واقع نمی شود؛ اینکه می گویند قطع، حجیت ذاتی دارد یعنی ما به دنبال دیدن واقع هستیم.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: وقتی به امری قطع پیدا می کنیم این حس را می یابیم که واقع را گزارش می دهیم؛ مطلوب نهایی آن است که می خواهیم برای ما ثابت شود که این حکم ثابت شود.
وی گفت: در مساله دلیل ظنی وقتی احتمال خلاف روایت می رود این اصل ثابت نمی شود؛ اگر امام معصوم فرمود که آنچه فلان شخص روایت من را بیان کرده است یعنی امام معصوم واقع را گفته است و آنچه فلان شخص گفته است عین واقع است.
حجت الاسلام والمسلمین عالم زاده نوری اظهارکرد: معنای این بحث آن است که این سخن نقل شده انگار است که معصوم آن را بیان کرده است؛ خبر واحد هم ولو اینکه یک ظن و کشف ناقصی دارد ولی این کشف ناقص اعتباری ندارد و تنها به درد عمل می خورد.
وی افزود: کاشفیت ناقص معادل جهل است؛ یعنی اینکه احتمال می دهیم که امام معصوم فلان بحث را مطرح می کند؛ این احتمال بیشتر از حیث ارزش معادل با شک است ولی در باب رفتاری باید بحث را به شکل دیگری مطالعه کرد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: در اصول عملیه نظارت به واقع نیست و شارع اجازه عمل می دهد ولی در اینجا یک نظارت و درجه کشفی وجود دارد ولی این شبه نیز ملحق به جهل است ولی از طریق اعتباری با جعل و اعتبار می دهد و اجازه عمل می دهد.